Baviaanskloof - UNESCO Wêrelderfenisgebied - Suid-Afrika 

Heuningbos (Cyclopia spp.) is 'n peulagtige genus wat endemies is aan die Fynbos-bioom. Dit is hoogs herkenbaar gedurende die blomtyd (Augustus - Oktober) aan sy diepgeel blomme en heuningagtige geur (Du Toit 1998). Die struike is normaalweg 1,5 tot 2 meter hoog, maar kan tot 3 meter groei en is hoogs aangepas by die voedingstofarm sanderige toestande van Fynbosstreke. Heuningbos is bekend vir sy kruieaftreksel wat tradisioneel as tee en vir medisinale doeleindes gebruik word.

 

Taksonomie

 

Cyclopia behoort aan die Fabaceae-familie; 'n groot peulplantfamilie wat ook rooibos (Aspalathus linearis) insluit. Vroeë hersienings van Cyclopia het die komplekse taksonomie van die spesie getoon: tussen 8 en 20 verskillende spesies is herken en tussen 8 en 12 variëteite. Die laaste hersiening van Schutte (1997) het nog verskeie spesies beskryf; tans bestaan die genus Cyclopia uit 23 spesies sonder variëteite. Schutte (1997) erken dat die taksonomie van die genus moeilik bly as gevolg van spesiekompleksiteite en vae verskille tussen spesies. Die naam Cyclopia is afgelei van die Griekse 'cyclops' wat rond-oog beteken wat verwys na die sentrale versonke area in die basis van die kelk. Die versonke basis is 'n eienskap wat in meer genera aangetref word, maar dit is die kombinasie met drieblare wat Cyclopia uniek maak (Joubert et al. 2011).

 

Spesiebiologie

 

Cyclopia spesies is kenmerkende pioniers. Hulle is langlewende meerjarige plante met houtagtige stingels en 'n lae blaar-tot-stingelverhouding. Die blare is altyd drieblaarig maar tussen spesies kan hulle verskil van naaldagtige tot klein blare (Du Toit, Joubert & Britz 1998). Hulle kom dikwels op die ietwat skaduryker en natter suidelike hange voor (Schutte 1997). Op plekke waar mis dikwels teenwoordig is, kan hulle op alle hellings gevind word (LWTF 2011). Die grondtoestande moet voedingsarm, goed gedreineer, suur en met lae hoeveelhede aalwurms wees (Joubert et al. 2011).

 

Gereelde brande dra by tot hierdie toestande. Verbranding van plantegroei veroorsaak lae beskikbare stikstof en hoë ligbeskikbaarheid (Schutte et al. 1995). As 'n pionier is Cyclopia spesies goed aangepas om na-brand toestande te hanteer. Twee verskillende oorlewingstrategieë bestaan; heruitspruit (ook na verwys as spruiters) en nie-uitspruitend (plante van hierdie tipe word ook na verwys as hersaaiers, of saaiers). Die resprouters het 'n dik lignotuber (onderstok) wat hulpbronne stoor en wat die plant kan onderhou in geval van brand; na brand kan die plant teruggroei van hulpbronne wat in die lignotuber gestoor is (bv. C. intermedia). Die nie-spruite belê meer energie in bogrondse biomassa en produseer meer sade as hul eweknieë wat herontspruit. Onmiddellik na brand ontkiem die baie sade vinnig uit die saadbank (bv. C. subternata). Alle spesies het sade wat harde dop is en die beste ontkiem na skarifikasie (Schutte et al. 1995).

 

Beide herspruiters en nie-spruite saai elke jaar saad, maar herspruiters het 'n lae saadset in vergelyking met dié van nie-spruite. Benewens sy aanpassing by brand, is Cyclopia in staat om stikstof te bind wat 'n voordeel vir die plante is wanneer N beperk is. Om N vas te maak ontwikkel dit 'n simbiose met Rhizobia in wortelknoppies. Dit blyk egter dat Honeybush in latere opeenvolgende stadiums uitgeskakel word wanneer vuur vir 'n langer tydperk afwesig is (Schutte et al. 1995). Geleidelik word meer N vir ander plante beskikbaar en P word die beperkende faktor. P is moeiliker vir Cyclopia om vas te vang omdat dit minder in ondergrondse biomassa belê (Power 2010).

 

Oor die algemeen word heruitspruiters meer gepas beskou as generaliste as nie-spruite en word regdeur die natuurlike verspreidingsgebied van Cyclopia gevind (Schutte et al. 1995). As gevolg van hergroei van meristematiese weefsel naby die basis van die plant, het hulle dikwels 'n meerstammige basis. Nie-spruite kom gewoonlik meer voor op plekke met gunstiger toestande (bv. natter gebiede). Sommige spesies (bv. C. pubescens, 'n nie-spruiter) migreer selfs deur 'n gebied omdat saailinge nie goed naby volwasse plante groei nie.

 

Verspreiding

 

Cyclopia is endemies aan die Fynbos-bioom wat slegs in die Kaapse Floristiese Streek voorkom. Dit kom die meeste voor in kus- en bergagtige streke langs die Wes- en Oos-Kaapprovinsies van Suid-Afrika. Fynbos word van Nieuwoudtville in die Noord-Kaap tot Port Elizabeth in die Oos-Kaap versprei, maar bekende voorkoms van Cyclopia wissel van Darling tot Port Elizabeth (Joubert et al. 2011). Die noordelike grens word opgemaak deur die bergreekse van die Sederberge, Koue Bokkeveld, Klein Swartberge, Groot Swartberge en Kouga. Enkele spesies kom egter nie oor die hele omvang van die verspreidingsgebied voor nie. Cyclopia intermedia (ook 'bergtee' genoem wat bergtee in Afrikaans beteken) kom hoofsaaklik voor in die bergagtige gebiede van die Oos-Kaap (Kouga en Langeberg) en sommige hoër streke in die Wes-Kaap (bv. Cederberg). In die natter gebiede in die Oos-Kaap is Cyclopia subternata (ook genoem 'vleitee' wat vleitee in Afrikaans beteken) die algemeenste (Joubert et al. 2011). In die Wes-Kaap is Cyclopia meestal versprei op natter suidelike hange (C. sessiflora, C. maculata) en in die kus Fynbos (C. genistoides ook genoem 'kustee' wat kustee beteken).

 

Bewaringskwessies

 

In onlangse jare het heuningbos 'n nuwe aantrekkingskrag in die kruietee-industrie geword, wat beteken dat heuningbosspesies tot 'n markhulpbron ontwikkel is. Verskeie navorsingsinstellings (hoofsaaklik LNR en SANBI) het die spesie die afgelope jare bestudeer. In die afgelope 10 jaar het verhoogde vraag produksie van 50 tot 200 ton opgestoot (Joubert et al. 2011).

 

Die meeste van die bedryf is in die Oos-Kaap geleë waar groot hoeveelhede Heuningbos groei (op plase) in die Outeniqua, Tsitsikamma, Langkloof (C. subternata) en Kouga (C. intermedia) (Bienabe 2010) met beduidende bydraes tot plaaslike indiensneming. Die bedryf bestaan hoofsaaklik uit groterskaalse produsente en verwerkers. Sommige verbouing bestaan met C. subternata en C. genistoides as belangrikste kommersiële spesies, hoewel tot 90% van die ander spesies (veral C. intermedia) wild geoes word. Toenemende markaanvraag plaas die wilde geoesde spesies onder groot druk, aangesien baie min hektaar tans onder verbouing is. Dit beskryf die huidige situasie in die Langkloof, waar C. intermedia (bergtee) en C. subternata (vleitee) in groot hoeveelhede uit die natuur geoes word sonder formele oesriglyne en sonder behoorlike bestuur in plek.

 

Oorbenutting en uitputting van hierdie waardevolle hulpbron is seker as geen ondersteuning vir volhoubare oes- en boerderypraktyke verskaf word nie. Op lang termyn hou dit 'n risiko in vir die lewensbestaan van plaaslike mense wat geleidelik van die heuningbosbedryf afhanklik geword het, en baie huidige produsente en hul werknemers sal waarskynlik 'n waardevolle bron van inkomste verloor (Ntutela et. al. 2006). Daar is dus 'n behoefte om 'n deelnemende proses te onderneem vir die verhoging van kollektiewe bewustheid en ondersteunende aksie; verbonde aan die kwantifisering van die hulpbron. Die ontwikkeling van volhoubare oes- en bestuurspraktyke vir Heuningbos is van uiterste belang.

 

Skrywers: Luuk Huijgen, Silvia Weel & Eberhard van der Merwe (2012)